Ses Değişmelerinin Nedenleri

Ses değişmeleri dilin kendi iç dinamiklerinden kaynaklandığı gibi, dil dışı psikolojik, sosyolojik, nörofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir. Bir biçim birimi (morfem, Türkçede kelime ve ekler) eş zamanlı ya da art zamanlı olarak ses değişmesine uğrayabilir. Özellikle köken (etimoloji) sözlükleri art zamanlı değişmeleri göstermesi bakımından önemli kaynakları oluşturur. Ses değişmeleri, bir dilin ses dizimi kurallarına uymayan alıntı biçim birimlerinde sıklıkla görülür.

------------

Ses Değişmeleri / Ünlü – Ünsüz Değişmesi

ses değişmeleriBir sesin başka bir sese dönüşmesine ses değişmesi denir. Değişmeler ünlü değişmeleri ve ünsüz değişmeleri olmak üzere iki ana kategoride incelenebilir.

Ünlü Değişmeleri: Kelime içindeki ünlüler, benzeşme nedeniyle veya ünsüzlerin etkisiyle değişikliğe uğrayabilir. Ünlü değişmeleri, niteliklerine göre şöyle sınıflandırılabilir:

Art Ünlülerin Önlüleşmesi: Türkçe kelimelerde /y/, /ş/, /l/, /c/, /ç/, /n/ ünsüzlerinin etkisiyle ortaya çıkar. Örneğin Eski Türkçe yana > Türkiye Türkçe yine, Eski Türkçe yaşıl > Türkiye Türkçe yeşil. Eski Türkçe kanı > Türkiye Türkçesi hani, ana > anne. Yabancı kökenli kelimelerde önlük-artlık uyumu nedeniyle önlüleşme olur: zeytu:n>zeytin vb.

Ön Ünlülerin Artlılaşması: Bazı kelime ve şekillerde tarihî dönemlerde sesbirim olan /n/ etkisiyle artlılaşma gerçekleşmiştir: Eski Türkçe tenri>Tanrı, ben+ke>bana>bana. Yabancı kökenli kelimelerde önlük-artlık uyumu nedeniyle artlılaşma olur: di:va:r>duvar vb.

Geniş Ünlülerin Darlaşması: Türkiye Türkçesinde /y/ ünsüzü kendinden önce gelen geniş ünlüyü sıkça darlaştırır: baş+la-yor> başlıyor, gelmeyen>[gelmiyen]. Bazı kelimelerde tarihi dönemlerde geniş iken bugün dar olan ünlülerde vardır: bedük>böyük> büyük. közel>gözel>güzel, taş>dış.

Dar Ünlülerin Genişlemesi: Bazı kelimelerde tarihi dönemlerde dar iken bugün geniş olan ünlülere rastlanır: Eski Türkçe suk->Türkiye Türkçe sok-, Eski Türkçe ıgaç>Türkiyc Türkçe ağaç, huz->boz- vb.

Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi: Tarihî devirlerde yuvarlak iken bugün düzleşmiş ünlüler vardır: üçüri>için, büt->bil-, lörü>löre vb. Yabancı kökenli kimi kelimelerde Ifl ünsüzünden sonra gelen yuvarlak ünlüler düzleşmiştir: fursat>fırsat, fortuna>fırtına, fiırun>fırın. Yabancı kökenli kelimelerde uyum nedeniyle düzleşen ünlülere de rastlanır: zeytu:n>zeytin vb.

Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması: Dudak ünsüzlerinin etkisi başta olmak üzere çeşitli seslik nedenlerle gerçekleşir: hami:r>hamur, di:va:r>duvar.

Ünsüz Değişmeleri: Kelime içindeki ünsüzler, çeşitli seslik nedenlerle değişikliğe uğrayabilir. Ünsüz değişmeleri, niteliklerine göre ötümlüleşme-ötümsüzleşme, süreklileşme-süreksizleşme, dudaksılaşma, ön damaklılaşma, art damaklılaşma gibi kategorilerde incelenebilir. Ancak burada yalnızca Türkçe için çok karakteristik olan ötümlüleşme ve ötümsüzleşme üzerinde durulmuştur:

Ölümsüz Ünsüzlerin Ötümlüleşmesi: Çok heceli kelimelerin ve bazı tek heceli kelimelerin sonundaki ötümsüz ünsüzler, kendilerinden sonra ünlüyle başlayan bir ek gelmesi durumunda ötümlüleşir: dört+ü>dördü, kanat+ı> kanadı, tunç+u>tuncu, pirinç+i, pirinci, sancak+ı>sancağı, kap+ı>kabı, yut-um>yudum, tat+ı>tadı. Ancak tek heceli kelimelerin birçoğunda ötümlüleşme olmaz: at+ı>atı, haç+ı>haçı, ot+u>otusaç+ı>saçı, suç+u>suçu.

Ötümlü Ünsüzlerin Ötümsüzleşmesi: Yabancı kökenli kelimelerde aslî şekillerin sonundaki /b/. /c/, /d/, /g/ ünsüzleri, Türkçede ötümsüz karşılıkları olan /p/, ç, /t/, /k/’ye çevrilir: kitap (

Aykırılaşma: Kelime içinde birbirinin aynısı veya benzeri olan iki ünsüzden birinin başkalaşmasıdır: aşçOahçı, atta:r>aktar, muşamma>muşamba, tepme>tekme, tannu:r> tandır.

Göçüşme:  Göçüşme (metatez), kelime içindeki seslerin yer değiştirmesidir. Genellikle ağızlarda görülen bu ses olayının iki türü vardır: yakın göçüşme ve uzak göçüşme.

Yakın göçüşme, yan yana bulunan iki ünsüzün yer değiştirmesidir: kibht>[kirbit], kirpi>fkipri]’, kirpik>[kiprik], köprü>fkörpüj’, toprak>[torpak]. yüksek>[yüsgek], öğrenmek>[örgenmek], ekşi>[eş-kij, çömlek>[çömlek] vb.

Uzak göçüşme, aralarında başka ses/sesler bulunan iki ünsüzün yer değiştirmesidir: gibi>[bigi], ileri>[ireli], lanet>[na:let], ödünç>[öndüç], yal-varmak [yavralmak]