Siyaset Ve İdeoloji-Gramsci-Stuart Hall-Bob Lumley-Gregor Mclennan-1985-88s

Bilim-Politika Sorunu Açısından Gramsci

Ali Osman Alayoğlu

Faşist Mussolini, Gramsci için “bu beynin çalışmasını yirmi yıl durdurmalıyız”demişti. Çözümü Gramsci’yi hapishaneye göndermekte bulan Mussolini’nin düşündüğünün aksine, Gramsci’nin hapishanede kaleme aldığı “notlar”, onun günümüzde dahi -ölümünden 60 yıl sonra- durmayan, çalışan beyni oldu.

Marksist düşünür ve eylem adamları arasında Gramsci’nin ayrıcalıklı bir yeri vardır. Gramsci'den, birçok esaslı Marksist yanında, birçok post-Marksist de övgüyle bahseder.

Althusser’e göre Gramsci tarihselcidir, ama Lukacs ve Korsch’a oranla farklı bir yönü vardır.[1] “Gramsci’yi bir 'hümanist' ve bir 'mutlak tarihsici' olarak nitelemek tümüyle ona haksızlık olacaktır.”[2] Althusser’in tarihsel materyalist çalışmalarında önemli oranda ardılı olduğu Gramsci için, “bildiğimiz kadarıyla Gramsci, seçtiğimiz yoldan ilerlemiş olan tek kişidir. Devletin, Devletin Baskı Aygıtına indirgenemediğini, fakat dediği gibi, 'sivil toplumun' belirli sayıda kurumunu da kapsadığı fikrine sahipti: kilise, okullar, sendikalar vb. Ne yazık ki Gramsci, keskin fakat kısmi belirtmeler olarak kalan bu sezgilerini sistemleştirmedi”[3] dediği bilinir.

Gramsci tarihselci Marksistler için de önemli bir addır. Bobbio, Texier ve Portelli, Gramsci’yi farklı anlamlarda da olsa bir “üstyapılar teorisyeni” olarak niteler. Aslında Gramsci’nin “üstyapılar teorisyeni” olduğu yaygın bir şekilde kabul edilir. Gramsci bir üstyapılar teorisyeni, bir devlet teorisyenidir ama çalışmaları, sistemli bir bütün oluşturmadığı için kavram kaymalarıyla doludur.

Gramsci’yi post-Marksist konumları için temel dayanak alan ve ona şükranlarını ileten yazarlar için de onun ayrıcalıklı bir yeri olduğu belirtilmişti. Mesela Ernesto Laclau ve Chantal Mouffe, teorik binalarının temel kategorilerinden biri olan “hegomonya”yı Gramsci’ye borçlu olduklarını söylerler. Onlara göre Gramsci yeni bir sorunsala geçişin önemli bir ayağıdır.[4]

Giriş

Bu yazının amacı, Hapishane Defterleri’nin tarihsel materyalizm içi sayılabilecek yönünü bilim- politika sorunu çerçevesinde incelemektir. Öncelikle Althusser’in kaygısının paylaşıldığı söylenmelidir. Gramsci’ye haksızlık yapmamak için onun felsefesiyle bilimini ayırmanın gerekliliğine değinilecektir. Bu ayrım vurgulandıktan sonra Gramsci'nin felsefesindeki olumlu ve olumsuz tarihselci yaklaşımlar ayrıştırılacaktır. Ama her şeye rağmen, “iki Gramsci” tanımlamanın doğru olmadığı savunulacaktır. Yazının hedefleriyle doğrudan bağlantılı olmadığı için bu konu üstünde ayrıntılarıyla durulmayacaktır.

İkinci olarak, Marx - Engels’in, Hapishane Defterleri’nin kaynağını aldığı düşünülen üç temel sözünden yola çıkılarak genel bir belirleme yapılmaya çalışılacaktır. Bu sözlerin öznel yaklaşımlarla nesnel yaklaşımlar ve bilimle politika arasındaki gerilimin ifadesi olduğu söylenerek Gramsci’nin bu gerilimlere yanıt bulamadığı gösterilecektir.

Özellikle politikayla bilimin ayrılığı ve ilişkililiği sorunu vurgulanacak ve Gramsci’deki bu soruna dönük izler takip edilmeye çalışılacaktır. Gramsci, "organik-konjonktürel" ve "hegemonya" kavramları aracılığıyla bu sorunla uğraşmıştır. Hegemonya, daha sonraları Laclau - Mouffe’un soruna buldukları çözümün temel kategorisi olmuştur. Bu çözüm eleştirilecek ve onun, desteğini Gramsci’den alan bir ideolojizm olduğu belirtilecektir.

Altyapı - üstyapı sorununa ise, bilimle politika arasına net çizgi çeken bir bakış açısıyla yaklaşılacak ve altyapının temel ve belirleyen olduğu savunulacaktır.

Son olarak, Gramsci’nin üstyapılar teorisine değinilecektir.

Filozof ve “Bilim Adamı” Olarak Gramsci

Bilimi bir ideoloji, dolayısıyla bir üstyapı unsuru olarak algılayan, yani bilimi reddeden Gramsci’nin bilimsel çalışmalarının önemli olduğunu söylemek bir ironi olabilir belki, ama bu, aynı zamanda bilimin “bilim adamı”ndan sorulamayacağına dair küçük bir örnektir.

Althusser’e göre, Gramsci’nin felsefesi ile tarihsel materyalizm alanındaki çalışmalarını ayrı ayrı değerlendirmek gereklidir. Althusser, Gramsci’nin tarihselciliğini eleştirirken bu konudaki çekince ve kaygılarını şu sözlerle anlatır: “benim istencime karşın, yalnızca onun diyalektiksel maddeciliğe ilişkin yorumu açısından formüle etmek istediğim kuramsal çekinceleri, okuyucunun Gramsci’nin tarihsel maddecilik alanındaki verimli buluşlarına da yaymaya (teşmil etmeye) kapılabileceği kaygısını da taşıyarak, bunu derin kuşkular duymaksızın yapıyor değilim. Bu yüzden, bu ayrımın özenle zihinde tutulmasını rica ediyorum; çünkü, bu olmaksızın, bu eleştirel düşünseme çabası kendi sınırları ötesine geçecektir.”[5]

QAYNAQ