Tarixi Beyheqi-1-2-Mehemmedibni Hüseyni Beyheqi-Açıqlama-Xelil Xetib Rehber-Fars-1026s

Ebü'l-Fazl Muhammed Hüseyn el-Beyhaki (ö. 470/1077) 
Târih-i Beyhaki adlı eseriyle tanınan Gazneliler devri tarihçisi ve devlet adamı.
Horasan'da bugün Sebzevâr denilen Beyhak bölgesinin Hârisâbâd köyünde doğdu. 402'de (1011-12) on altı. Zilhicce 450'de (Şubat 1059) altmış beş yaşında olduğunu söylediğine göre 385 (995) veya 386 (996) yılında doğmuş olmalıdır. Babası ve ailesi hakkında bilgi yoktur. İlk öğrenimini doğduğu köyde tamamladıktan sonra Nîşâbur'a gitti. Burada çok iyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Beyhaki daha sonra gittiği Gazne sarayında Dîvânü'r-resâil'e kâtip olarak alındı (1021) ve divan başkanı Ebû Nasr-ı Mişkân'ın yardımcılığına getiril­di. Bu sırada yirmi altı-yirmi yedi yaşın­da bulunuyordu. Her bakımdan takdir ettiği ve kendisini taklide çalıştığı Ebû Nasr-ı Mişkân'ın hizmetinde on dokuz yıl çalıştı. Komşu devletlere yazılan bir­çok resmî mektup onun kaleminden çık­mıştır. 1034'te Sultan Mesud'un Gür- gân ve Mâzenderan seferine katıldı. Ebû Nasr-ı Mişkân'ın ölümü üzerine yerine Beyhakı'den daha yaşlı ve tecrübeli olan Ebû Sehl-i Zevzenî getirildi (1039). Huy­suz ve liyakatsiz bir idareci olan Zevze­nî ile anlaşamayan Beyhaki görevinden ayrılmak istediyse de Sultan Mesud ka­bul etmedi. Kısa bir zaman sonra Sul­tan Mesud'la birlikte Dandanakan Sa- vaşfna (23 Mayıs 1040) katıldı ve Gaz- neli ordusunun yenilgisi ile biten bu sa­vaşta bir ara Merv civarında esir düş­mekten güçlükle kurtulabildi. Bu savaş­tan sonra Sultan Mesud tarafından müş- rif*liğe tayin edildiği ve savaşta ihanet edenleri sorgulamakla görevlendirildiği rivayet edilirse de, bunu ihtiyatla kar­şılamak gerekir. Zira tarihinde Sultan Mesud'un kendisini böyle bir göreve ta­yin ettiğine dair herhangi bir kayıt yok­tur. Sultan Mesud'un ölümünden (1041) sonra Ebû Sehl-i Zevzenî ile daha kaç yıl çalıştığı ve Abdürreşîd'e (1049-1052) gelinceye kadarki Gazneli sultanlarının ona nasıl davrandıkları bilinmemektedir. Abdürreşîd'in tahta çıkışından hemen sonra Dîvânü'r-resâil başkanlığına tayin edileli. Ancak çok geçmeden saray ent­rikalarına adı karıştığından muhalifleri­nin de kışkırtmasıyla tutuklandı, bütün servetine el kondu ve hapsedildi. Bir müddet sonra Tuğrul Berâr adlı bir kö­le isyan ederek Sultan Abdürreşîd'i öl­dürdü (1053). Kısa bir süre sonra Tuğ­rul'un da öldürülmesiyle Gazneli tahtı­na Ferruhzâd (1053-1059) geçti. Böylece BeyhakI de kurtulmuş oldu. Beyhaki ese­rinde Ferruhzâd devrinde görev alıp al­madığına dair bilgi vermemekle birlikte Ebü'l-Hasan el-Beyhaki onun Ferruh- zâd'a kâtiplik yaptığını ve ölümünden sonra saraydan ayrılarak zamanını eser yazmakla geçirdiğini söyler (Târih |Hü- seynî), s. 303). Ahbârud-devleti's-Sel- çûkiyye'öe(s. 19-20) ise Ferruhzâd dev­rinde Tirmiz Kalesi'nde kûtvâl* olduğu ve Gazneliler'le Selçuklular arasındaki an­laşmazlıklara son vermek üzere hazırla­nan antlaşma metnini de onun kaleme aldığı kaydedilmektedir.
Eserleri. 1. Târîh-i Beyhaki*. Beyha- ki'ye büyük şöhret sağlayan ve otuz cilt olduğu rivayet edilen bu büyük eserden günümüze sadece 421-432 (1030-1041) yılları arasındaki olayları anlatan bö­lüm kalmıştır. Sultan Mahmud'un ölü­münden başlayıp Sultan Mesud'un Dan- danakan yenilgisinden sonra Hindistan'a iltica ettiği yıla kadar gelen bu bölüm birkaç defa basılmıştır (Calcutta 1862; Tahran 1305/1887-1888, 1319 hş./ 1940, 1319-1332 hş./1940-1953, 1324 hş./1945, Meşhed 1350 hş./ 1971, 1355 hş./1976, Tahran 1358 hş./1980) Altı ve yedinci ciltlerden ibaret olan bu bölümün dışın­da ayrıca beşinci ve onuncu cildin bazı parçaları da zamanımıza kadar gelmiş­tir. İbn Funduk eserin çeşitli ciltlerine değişik kütüphanelerde rastladığını fa­kat takım halinde hiçbir yerde görme­diğini ifade etmektedir. 2. Zîrıetü'l-küt- tâb. İnşâ sanatına dair bir eser olup gü­nümüze kadar gelmemiştir. Târîh-i Bey- hak müellifi İbn Funduk'un (Ebü'l-Hasan-ı Beyhaki) ifadesine göre bu eserin devrin­de bir benzeri yoktu. 3. Makâmât-ı Mah- mûdî. Bugün mevcut olmayan bu eseri müellif tarihinde zikreder. Makâmât-ı Ebû Naşr-ı Mişkân olarak da bilinen eserde Beyhaki, Dîvânü'r-resâil'de görev­li iken üstadı Ebû Nasr-ı Mişkân'dan Gazneliler ve Sultan Mahmud hakkında duyduklarını anlatır. Bu eserden daha sonra yaşayan tarihçilerden özellikle Av- fî Cevâmi"ul-hikâyât'tnda ve Seyfed- din b. Nizâm Akîlî Âsârü'l-vüzerâ3 adlı eserinde faydalanmıştır.