ORXUN YENISEY ABIDƏLƏRI
Rəcəbov-Məmmədov

Kiril

1993

399s

-------------

"Öd tenqri yasar, kisi oğlı kop ölçülü törümis” tərcüməsi : "Taleyi tanrı yazar. Bütün insanlar ölmək üçün yaranmışlar”. Verdiyim stat Kültigin abidəsində yazılmış bir parçadır. Bugün türklərin yazısından və tarixindən danışacağam. Türklər Mərkəzi Asiyadan Şərqi Avropaya qədər torpaqları işğal etmişlər. Elə buna görə də, türk yazılarına Mərkəzi Asiyadan və Şərqi Avropanın ən müxtəlif guşələrində türk dilində yazılmış abidələrə rast gəlinir. Türklərin yazılı abidələrindən biri Şimali Monqolustan ərazisində tapılmışdır. Bu abidə Orxon çayı sahilindədir, abidələrdən ən böyüklərindəndir. Məhz buna görə qədim türk abidələri adətən "Orxon abidələri” adlanır. "Orxon abidələri”ndən başqa Yenisey yazılarıda vardır. Bu yazılar adətən məzar daşları üzərində həkk olunmuşdur. Adətən bu abidələr V əsrəaid edilir və sayı 120-dən çoxdur. Bu yazılar daha çox təsviri xarakter daşıyır, Orxon yazıları qədər inkişaf etmədiyindən az oxunaqlıdır. Türk yazılı abidələri adətən məzar daşları üzərində olur. Amma kağız üzərində də yazılmış bir neçə abidə var. Məsələn, "Falnamə” əsəri. Qədim türk abidələri arasında mühüm yer tutur. Qədim türk abidələrinin tarixi adətən V-X əsrə aid edilir. Lakin türk yazılı abidələrinin xronoloji çevrəsi daha genişdir. 1970-ci ildə İssık-kul gölü ətrafında , 1989-ci ildə Azərbaycandan tapılan yazı nümunələri bunu bir daha sübut edir.

----------------------

Ümumi məlumat[redaktə | əsas redaktə]

Mütəxəssislərin fikrinə görə Yenisey abidələri Orxon abidələrindən daha qədimdir. Lakin bəzi tədqiqatçılar Orxon abidələrinin dil baxımından bəsit olmasını əsas götürərək onların daha qədim olduğunu söyləyirlər. Yenisey abidələrinin varlığı haqqında avropalılara ilk məlumatı Niderlandın Amsterdam şəhərinin burqomistri Nikolay Vidzen bildirərək 1692-ci ildə Verxoturye çayı sahilində qayalardakı şəkillərdən bəhs edib. F.İ.T.Starlenberqin yazdığına görə Yenisey abidələrindən ilk tapılanı 3-cü Uybat abidəsdir. Bu abidəni Polşanın Dansiq şəhərindən olan təbiətşünas Daniel Qotlib Messerşmidt tapıb.

Yenisey abidələrinin siyahısı[redaktə | əsas redaktə]

Ümumiyyətlə Yenisey abidələrinə aiddirlər:

• Uyuk Tarlık
• Uyuk Arxan
• Uyuk Turan
• Ottuk Taş
• 1,2,3,4-cü Barlık
• Uluğ Kem Qarasu
• Elkeş
• Beqre
• Ulu Kem
• 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11-ci Çaxöl
• Kemçik Qaya Başı
• Oznaçenin
• Açura
• Oya
• 1,2-ci Altın Göl
• 1,2,3-cü Uybat
• 1,2,3-cü Tuba
• Taşeba
• Kemçik Çirğan
• 1,2-ci Qızıl Cira
• Kejilik Xobu
• Təle
• Xerbis Baarı
• Abakan
• 1,2,3-cü Tuva (abidə)
• 1,2-ci Elegest
• Sarqal Aksı
• 1,2-ci Qara Bulun
• İyme