Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf tarixində xüsusi mərhələ kimi seçilən XIX yüzilin fərdi özəlliyini, onun modern səciyyəsini və poetikasını şərtlən-dirən mühüm amillərdən biri yeni bədii nəsrin yaranmasıdır. Əlbəttə, həyatı əksetdirmə üsulu kimi mənsur təlıkiyə Azərbaycan ədəbiyyatında xıx əsrə qədər də var idi və XIX yüzildə yazılan hekayə, nəsilıət, nadirə, povest, roman örnəklərinin çoxu özündən əvvəlki dövrün nəsr ənənələri üzərində meydana gəlmişdir. Hətta XIX yüzildə yaranan Azərbaycan bədii nəsrinin ilkin nümu-nələrinin həm məzmun, həm də struktur qatında, dil üslub modelində və bədii sintaksisində orta əsrlərə məxsus təlıkiyə üsulunun, Füzuli "Hadiqetüs-süəda"sının tipoloji oxşarlığı aydın görünür. Lakin əsrin ikinci yarısında milli bədii-estetik fıkrin Qərbə inteqrasiyası bütövlükdə ədəbiyyatı, 0 cümlədən, onun ayrı-ayrı növlərini və janrlarını zənginləşdirir; bu dövrdən başlayaraq Azərbaycan nəsri özündə, bir tərəfdən ənənəvi Şərq, digər tərəfdən isə yeni Qərb kontekstini birləşdirir.

Xalis Şərq - Füzuli ənənələri əsasında yaranan klassik nəsrin zirvesinde məşhur şair, alim və ictimai xadim Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Riyazül-qüds" (1820) əsəri dayanır. Dahi Füzulinin "Hediqetüs-süoda" əsərinirı ədəbi təsiri və Məhəmməd Bağır Məclisirıin "Cılaül-üyun" ("Gözlərirı işığı") kitabın¬dan sərbəst faydalanma yolu ilə yazılan' bu roman-dastanda Kərbəla hadisələri, İmam Hüseynin başına gətirilən müsibətlər təsvir olunur. Yazıçı böyük məhəb¬bətlə canlandırdığı surətlərin, xüsusilə, əsərirı baş qəhrəmanının simasında əqidə uğrunda mübarizədə yolundan dönməyib şəhid olan ideal bir şəxsiyyət surəti yaratmış, onu dərirı məhəbbətlə müqəddəsləşdirmişdir.

Gənc Balaxanovun dünyagörüşünün, sosial-əxlaqi baxışlarının bədii təcəs¬sümü kimi yaranan "Riyazül-qüds" əsərirıdə Məhəmməd peyğəmbər, onun qızı Fatimə və kürəkəni Həzrət Əli ehtirasla tərifləndikdən soııra onların övladlarının qaıılı taleyi təsvir edilir. Mənəvi saflıq, haqqa sədaqət, ədalətsizliyə, zülmə nifrət, məslək uğrunda fədakarlıq və həqiqi aşiqlik ideyaları aşılayan roman-dastanda ruzigarın, fələyin vefasızlığından doğan qəm-kədər motivləri də güclüdür. Lakirı bu kədər bədbirıliyə, ümidsizliyə səsləmir, əksinə, dünya¬dakı ictimai haqsızlığa möhkəm, ciddi etirazın forması kimi çıxış edir….